Erik Paredis is als onderzoeker verbonden aan het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling (UGent). Hij is geïnteresseerd in – én enthousiast over – de vele transitie-initiatieven die de kop opsteken in onze samenleving. Tegelijk vraagt hij zich af hoe we die beweging moeten interpreteren. Op 29 februari spreekt Paredis hierover in Tielt.

Transitie wordt meestal met klimaat gelinkt, maar er is ook een sociaal aspect aan verbonden: co-housing bvb., waarbij een nieuwe collectiviteit naar voor wordt geschoven tegenover de heersende tendens tot individualisering. Zit dat ook in transitie, of is dat een neveneffect?

Transitie is geen duidelijk omschreven term. Transitie betekent een diepgaande verandering in een samenleving. Als je spreekt over een transitie naar een duurzame samenleving, en de vraag stelt of deze collectiviteit er bij hoort, kan je daarover discussiëren. Maar voor mij is dat er een deel van.

Transitie is voor ons (Centrum voor Duurzame Ontwikkeling, nvdr) altijd een samengaan van goeie levenskwaliteit voor mensen, binnen ecologische grenzen, op een sociaal rechtvaardige manier en binnen een democratische samenleving. Deze vier zaken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Je ziet dat er reactie komt op een groot deel van de maatschappelijke ontwikkelingen die we de laatste decennia gehad hebben, ontwikkelingen waarbij we een sterke evolutie gezien hebben naar meer concurrentie, meer individualisme. Tegenwoordig zijn er groepen burgers en organisaties die menen dat dit toch niet de weg is die we moeten gaan, die pleiten hernieuwde aandacht voor gemeenschappelijkheid, of bijvoorbeeld voor deelinitiatieven.

 

Het lijkt zelfs een stuk kritiek in te houden op de verlichtingsidealen die toch het individu heel sterk benadrukken, of niet?

Sommige gevolgen van de het Verlichtingsdenken, zoals het blinde vooruitgangsgeloof, zijn uiteraard problematisch. Maar tegelijk is de Verlichting zeer belangrijk geweest in het ons losmaken van allerlei
tradities die ons geknecht hielden. Het gelijkheidsbeginsel en ideeën over mensenrechten dateren uit die tijd. Natuurlijk kan die rationaliteit op bepaalde momenten doorslaan, maar je kan perfect geëmancipeerde mensen hebben die ook sociaal verbonden zijn. Het hoeft niet zo te zijn dat individuen alleen maar aan zichzelf denken, en dat er niets zoiets als de samenleving bestaat, zoals Thatcher dacht. Voor mij zit dat niet per se op dezelfde lijn.

Is de transitie-beweging een kritiek op het kapitalisme? En is ze samen te denken met de kapitalistische economie zoals we die nu kennen?

Mijn mening is dat in de evolutie naar een duurzame samenleving zoals wij die zien dat je dat niet kunt realiseren binnen een kapitalistisch systeem. Omdat de essentie van kapitalisme accumulatie en groei is. In een ecologisch begrensde wereld kun je niet blijven accumuleren of groeien. Als je dat niet kunt is er een bepaald moment waarop het ‘genoeg’ is.

Als je dan ook rechtvaardigheid wil, zal je moeten denken aan herverdeling. En herverdeling is in het kapitalisme niet ingebouwd. Als je dus leven binnen ecologische grenzen, rechtvaardigheid en herverdeling samen wil realiseren moet je op termijn naar een ander systeem dan het huidige kapitalistisch model. Hoe dat er moet uitzien, hoe lang die termijn gaat duren, en wat er daar allemaal voor moet veranderen, daar kun je heel lang over discussiëren. Maar als je naar de grond van het kapitalistisch model gaat, dan denk ik niet dat dat te verzoenen is met een duurzaam, ecologisch houdbaar en sociaal rechtvaardig systeem.

Op die manier stel je onze huidige economie, die een groei-economie is, heel sterk in vraag. Kun je concrete voorbeelden noemen die de economie al op een andere manier invullen. Zie je daar al alternatieven?

Ik zie niet direct initiatieven die al op grote schaal zijn uitgevoerd. Ik zie wel heel veel op kleindere schaal gebeuren, en dat is op zich al goed. Ik ben al sinds de jaren ’90 actief in alles wat met duurzaamheid te maken heeft. Toen waren er ook al initiatieven, maar de hoeveelheid die je nu in de laatste vijf jaar ziet, zeker in steden, is onvoorstelbaar.

Ik woonde onlangs een lezing bij van Tine Hens (auteur van ‘Het klein verzet’, nvdr). Zij noemde die initiatieven op een bepaalde moment de ‘feel good economy’. Ik vond het een fantastische lezing, maar niet dat ene deeltje. Uiteraard zit er gedeeltelijk waarheid is: mensen doen dat omdat het ofwel nodig is, omdat ze alternatieven zoeken voor iets wat ze niet opgelost krijgen, maar veel mensen vinden het ook gewoon leuk om zoiets te doen.

Maar je moet dat anders kaderen, denk ik. Je moet kunnen zien dat veel van deze alternatieven, hoe klein ze ook zijn, essentiële kenmerken van ons kapitalistisch systeem in vraag stellen. Delen is absoluut not done in een dergelijk systeem. Die repair-economie bijvoorbeeld, dat is heel afwijkend.

Op grote schaal zie je nieuwe dingen gebeuren die passen binnen onze kapitalistische groei-economie. Dat is ook logisch, je kan niet zomaar ineens afwijken van het systeem. Die ‘cradle to cradle’-initiatieven en andere pogingen om naar een circulaire economie te gaan situeren zich op dit moment, zeker op bedrijfsniveau, binnen het kapitalistisch systeem, maar ze brengen er nieuwe dingen in die er daarvóór buiten vielen. In die zin kan het tot vernieuwing leiden, en op termijn misschien aanzetten geven tot nog verdere vernieuwing die nog dieper gaat.

Kun je een aantal voorbeelden noemen die voor jou exemplarisch zijn?

Als we dan toch naar het hart van het kapitalisme gaan, dan denk ik aan alles wat met ethisch beleggen en anders bankieren te maken heeft. Op die manier proberen die initiatieven om binnen het bestaande bestel de financiële middelen zo te heroriënteren dat andere criteria dan van de gewone economie in rekening worden gebracht: nl. ecologische, sociale en culturele criteria. Dat mensen bijvoorbeeld van bank veranderen of hun geld in ethische fondsen stoppen, lijkt me een belangrijk fenomeen.

Maar het gaat niet alleen over individuen. Maar nog belangrijker, en stilaan is daar beweging rond aan het ontstaan, is dat organisaties, grote instellingen en bedrijven, … de fondsen die zij beheren (pensioenfondsen e.a.), ook heroriënteren. Zo heb je een hele beweging die bezig is rond ‘disinvestment’, het ‘desinvesteren’ in bijvoorbeeld fossiele brandstoffen, de nucleaire branche of de wapenindustrie. Want de pensioenfondsen waar zoveel mensen nu hun geld hebben in zitten investeren ongegeneerd in bewapening, in nucleaire industrie en in fossiele brandstoffen.

En dan bestaan er nog allerlei initiatieven, die over het algemeen veel kleiner zijn, die echte alternatieven uitproberen: het delen van auto’s, burgers die coöperaties opzetten om te investeren in wind – of zonne-energie, of proberen korte keten-initiatieven op te zetten in de voeding.

Iets dat al langer bestaat zijn de Voedselteams. Ik vind ze interessant omdat de Voedselteams niet alleen draaien rond de relatie tussen burger en boer en inzetten op korte keten. Maar als organisatie, en dat vind ik belangrijk, proberen ze ook aan politiek werk te doen en het beleid te beïnvloeden, met boeren en burgers nadenken over beleid. En hoewel de Voedselteams geen grote organisatie zijn, gaan ze verder dan ‘feel good’. Zo is men nu bijvoorbeeld bezig, samen met o.a. VELT, Wervel, Bio Forum en Vredeseilanden, met de lancering van een campagne rond agro-ecologie. Het is niet alleen een kwestie om ervoor te zorgen dat mensen aan kwaliteitsvol voedsel geraken en boeren een degelijk loon hebben en dat op kleine schaal houden. Het gaat ook om het omzetten van dit alles naar campagnes die ook politiek-maatschappelijke invloed kunnen hebben. Die link vind ik heel belangrijk.

Een laatste voorbeeld, en ook interessant, zijn de initiatieven binnen de sociale sector, die vaak gebeuren vanuit het opbouwerk. Daar vind je een combinatie van sociale rechtvaardigheid met ecologie. Samen met kansarme jongeren tuinieren bijvoorbeeld, samen dingen doen, met de handen in de grond, maar ook zelf koken, de ouders erbij betrekken,… zo krijg je een combinatie van effecten.

We moeten dergelijke combinaties nog méér in de kijker plaatsen. Iets doen om een probleem op te lossen en vaststellen dat er een heel netwerk van reacties aan vast zit. Dat gaat over bouwen aan een samenleving. En dat is een groot verschil met enkel denken vanuit technologische oplossingen, waarbij investeren in een nieuwe technologie als voldoende gezien wordt. Technologie in allerlei vormen zal altijd onderdeel zijn van een transitie naar een duurzamere samenleving, maar je moet die inbedden en koppelen aan maatschappelijke en sociale agenda’s.

Tot slot. Momenteel is de klimaatconferentie in Parijs bezig. Hoe belangrijk is dat, ben je daar hoopvol in?

Een groot deel van de uitkomst ligt uiteraard al vast. Maar er is een belangrijk verschil met het verleden, met bijvoorbeeld de conferentie in Kyoto (1997) en wat daar is afgesproken. Die ging uit van een top-down benadering; op mondiaal niveau werd afgesproken dat we naar een globale vermindering van CO2-uitstoot moesten gaan van 5,2%. Europa moest naar 8 %, Japan naar 7 % en de VS 6 %,… En van daaruit werd dat verder vertaald binnen de Europese Unie.

De eerste aanzetten tot onderhandelingen om tot de situatie van vandaag te komen dateren van 2006-2007. Toen is men aan de voorbereiding begonnen om tot een opvolging voor Kyoto te komen.

Zeker na de conferentie in Kopenhagen (2009) is duidelijk geworden: zo’n top down-benadering werkt momenteel niet. De nieuwe strategie gaat bottom up, alle landen geven vrijwillig aan wat ze willen nastreven. In Kopenhagen is afgesproken om de globale stijging onder de 2°C houden. Dat zou zogezegd relatief veilig zou zijn. Iedereen weet ondertussen dat dat niet voldoende is, dat dit nog tot grote klimaatverandering leidt, maar goed, dat was toen afgesproken.

Dus de landen hebben nu zelf kunnen aangeven wat ze willen doen. De onderhandelaars tellen deze inspanningen op en bekijken of we de doelstellingen halen. Blijkt nu dat dit ruim te weinig is; met de vrijwillig beloofde reducties blijven we nooit onder de 2°C, eerder 3°C. Dat is een enorm verschil en niet echt iets om vrolijk van te worden. Tijdens de onderhandelingen in Parijs kan er nog van alles gebeuren, want beloftes hangen ook af van andere dingen. Om een voorbeeld te geven: de beloftes van India of China hangen mee af van de hoeveelheid financiering die deze landen zullen krijgen om zich aan te passen aan de klimaatveranderingen die er toch komen, en de verliezen en schade die ze zullen lijden. Alles is dus aan elkaar gekoppeld.

Op dit moment ziet het er dus naar uit dat men die doelstelling niet haalt. Maar de volgende jaren gaat men gewoon door met onderhandelen. En dan rijst de hoop dat er in Parijs mechanismen ingesteld worden die er voor zullen zorgen dat die bijdragen omhoog geschroefd worden in de volgende jaren.

Dat is niet zo’n vrolijk beeld, maar het gaat ook niet alleen daar van afhangen. Er hangt ook veel af van wat er in de samenleving aan het gebeuren is, welke initiatieven daar worden opgezet om de zaken vooruit te helpen. Als bijvoorbeeld de deeleconomie op gang komt kunnen de zaken vereenvoudigd worden, maar we kunnen daar niet op wachten. En grootschalige veranderingen zijn nooit alleen het gevolg van wat politici afspreken. Zij zijn belangrijk, maar als je alleen al naar de verwezenlijkingen van laatste 150 jaar kijkt, zoals het verwerven van het stemrecht of de sociale zekerheid,… dan zijn die nooit alleen maar het gevolg van het werk van politici. Echt visionaire politici die uit zichzelf bewegen zijn helaas heel zeldzaam. We moeten ze dus doen bewegen”.

Interview: Jan Timmerman

‘Kan duurzaam consumeren voor een transitie zorgen’? Erik Paredis te gast in Huis Mulle de Terschueren in Tielt, op maandag 29 februari 2016, 19u30 (meer info & inschrijven)