De discussie over de herbestemming van kerkelijk erfgoed is al langer aan de gang. In 2011 kwam Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Geert Bourgeois met de conceptnota ‘Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk’ op de proppen.

In tegenstelling tot andere landen is in Vlaanderen op het terrein nog niet veel gerealiseerd, maar een kentering is aan de gang. “Het is een gevoelig onderwerp”, laat Jan Jaspers van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur optekenen in een artikel in De Standaard (30 jan. ’16). “Een gemeenschap is gehecht aan haar gebouw. Men kan een kerk niet eender welke herbestemming geven. Het is goed als die kan aansluiten bij de sociale en culturele gemeenschapsfunctie die een kerk voordien vervulde.”

Een gelijkaardige denkoefening dringt zich ook op voor het klooster en de parochiekerk van O.L.V. van Fatima in Heule, gelegen langs de spoorlijn naar Brugge. Eind 2014 verlieten de laatste drie zusters het klooster, waarna vzw Oranjehuis deze bijzondere site in erfpacht kreeg. Voor het klooster, dat begin jaren ’50 van de vorige eeuw werd gebouwd, begint een nieuwe fase in haar geschiedenis.

Terwijl de plannen voor de herbestemming gestaag verder rijpen, wordt tijdens de krokusvakantie (8 tot 12 februari 2016) het volgende hoofdstuk in ‘Het verhaal van Fatima‘ geschreven. Ontmoeting, kunst en verhalen vormen de rode draad in een uitgebreid activiteitenaanbod voor jong en oud.

Initiatiefnemers van deze week zijn Oranjehuis vzw, OCMW Kortrijk en stad Kortrijk. We spraken met Sabine Bourgeois (Oranjehuis vzw) en Trui Vandenberghe (OCMW Kortrijk) aan de vooravond van ‘Het Verhaal van Fatima’. Zij werken voor deze projectweek nauw samen met buurtbewoners uit de Fatimawijk en tal van socio-culturele organisaties uit de regio.

“Het project dient als experiment”, zo begint Trui Vandenberghe. “We nodigden iedereen die geïnteresseerd is uit om mee na te denken over de nieuwe bestemming voor het klooster. We doen dit in verbondenheid met de werkingen van vzw Oranjehuis die er al (of zullen) plaatsvinden: CDV Aura, Ligand, en Columbus. Het wijkteam van het OCMW in Heule ondersteunt vzw Oranjehuis door de gemeenschap in die zoektocht te betrekken, en door te zorgen voor de organisatie en concrete uitwerking van het project.”

Hoe belangrijk is het feit dat ‘Het Verhaal van Fatima’ plaats vindt op een leegstaande kloostersite, en hoe betrekken jullie de omliggende buurt hierbij?

Sabine Bourgeois: “Voor ons vallen locatie en initiatief samen. De kloostersite is van oudsher dienstig als plaats waar gemeenschap wordt gemaakt, in verstilling en zingeving. ‘Het Verhaal van Fatima’ bouwt hierop voort. Het creëert ontmoeting en verbinding, en zorgt voor verstilling en zingeving in een samenleving die dit te weinig voorziet. Terwijl we aanvoelen dat hier voor veel mensen, zeker ook voor jongeren, grote nood aan is.”

Trui Vandenberghe: “Het project biedt kansen tot nieuwe samenwerkingen, tot het opzetten van coproductie in de wijk, en tot inspiratie, ontmoeting en nieuw leven. We zitten in een buurt in Heule waar al lang vraag is naar een ontmoetingsplaats, waar al een sterke vrijwilligerswerking was vanuit de parochie, maar verder weinig buurtcohesie. Ook voor vzw Oranjehuis biedt het kansen om kennis te maken met de buurtbewoners, en te kijken in welke mate er kan worden samen gewerkt met hen.”

“De buurtbewoners werden uitgenodigd om de site te bezoeken op Open Monumentendag. Daar kregen we veel respons op, vanuit diverse hoeken in Heule en Kortrijk. Wie interesse toonde werd vervolgens, samen met de sociaal-artistieke organisaties en alle verenigingen uit Heule, uitgenodigd op twee infomomenten, waar we het voorstel van de projectweek rond Stilte, Kunst en Ontmoeting lanceerden. Zo ontstonden drie werkgroepen – met onder hen ook verschillende buurtbewoners – die concreet aan de slag gingen rond eten, verhalen en expositie.”

Voor vzw Oranjehuis is de samenwerking met de buurt heel belangrijk, en wel om verschillende redenen. Sabine Bourgeois somt ze op.”Ten eerste zijn we ervan overtuigd dat een organisatie zich ten dienste moet stellen van de buurt waarin ze is ingeplant. Wij werken vooral met kwetsbare jongeren; hen deel laten deel uitmaken van wat daar gebeurt en hen beschouwen als deelnemers (een beter woord is eigenlijk deelgevers), is voor ons evident.

Ten derde willen we ook luisteren naar de noden in de samenleving, en kijken wat we kunnen doen voor mensen met die noden. En tot slot, heel praktisch: samen met anderen iets moois creëren in onze leefomgeving heeft veel meer waarde én is duurzamer.”

In de oorspronkelijke nota van dit project staat dat er “geleefd wordt naar het ritme en de geest die daar was”. Hoe vullen jullie dit concreet in?

Sabine Bourgeois: “We streven ernaar om reflectie en stilte te verzoenen met het creatief bezig zijn met de materie, en dit in ontmoeting met anderen. We denken dat kunst, het vertellen van verhalen en het artistiek bezig zijn, hiertoe een geschikte manier is.”

Trui Vandenberghe: “we laten ons inspireren door de oude Benedictijnse regel van ‘ora et labora’ (bid en werk). We vullen deze week niet letterlijk zo in, maar proberen dit evenwicht wel toe te passen in de activiteiten. Zo zal Vormingplus een aantal technieken toepassen die je kan gebruiken om in het dagelijks leven eens stil te vallen. Radio Quindo organiseert dan weer een stille fuif; jongeren zullen via de oortjes op hun smartphone kunnen luisteren naar dezelfde radiofrequentie, en op die manier samen dansen.”

Rie Vanduren, stafmedewerker bij Vormingplus, duidt de rol van Vormingplus in dit verhaal. “We zijn het idee genegen dat een oude site terug leven krijgt, maar vooral ook dat die bestemming niet onmiddellijk is vast gelegd. Het feit dat er ruimte is voor experiment is voor ons zeer interessant.”

“Daarnaast is er ook de visie van vzw Oranjehuis, dat deze plek in erfpacht heeft gekregen. De vzw toont respect voor het verleden van de plaats; in de zoektocht naar een hedendaagse invulling ervan wordt ook niet élke invulling in overweging genomen. Stilte, creativiteit en ontmoeting staan centraal, en dat sluit mooi aan bij deze plek en de geschiedenis ervan. Het gaat om deze combinatie van respect voor het verleden en de blik naar de toekomst die van ‘Het verhaal van Fatima’ voor ons een bijzonder project maakt.”

“En als laatste is er onze eigen interesse voor stilte. Rond dit thema werken we al een jaar, met onze Dag van de stilte in oktober 2015 als voorlopige hoogtepunt. Maar stilte zien we niet enkel als een persoonlijk ‘stilvallen’. De vraag welke plaats stilte in de openbare ruimte kan hebben vinden we minstens even belangrijk. En daar rond te mogen experimenteren op zo’n plaats is ideaal.”

Wat doet Vormingplus tijdens deze week?

Rie Vanduren: “Zoals Trui al aangaf plannen we een aantal welgekozen momenten van verstilling, maar meestal gebeuren ze doorheen de andere activiteiten. We willen het festival een soort ‘stiltekwaliteit’ mee geven, momenten creëren waar die stilte in zijn totaliteit een plek kan hebben. Want hoe combineer je stilte met de gezellige drukte die op een festival heerst? Hoe zorg je ervoor dat stilte de samenhorigheid kan versterken, in gezelschap van anderen, en hoe maak je die stilte dan aangenaam? Daar zijn we naar op zoek. Want vaak wordt stilte-in-gezelschap gezien als onwennig, ijzig, doods en ongemakkelijk.”

“Zoals Sabine daarnet zei: we zien de nood aan persoonlijke verstilling, maar hoe vermijden we dat dit per se in afzondering moet gebeuren? Samen tot rust en verstilling komen, in verbondenheid, dat is een heel grote kwaliteit. En zo zal ikzelf ‘oma’ spelen. Heel simpel, ik zet mij neer in een sofa in de centrale gang, en wie ‘op verhaal wil komen’ mag bij mij komen zitten.”

Hoe vul je dat in, dat ‘op verhaal komen’?

Rie Vanduren: “We zijn vaak heel druk bezig en hebben er nood aan om ons even terug te trekken. In gezelschap van een ander en een tas koffie kan er dialoog ontstaan, maar dat hoeft niet eens. ‘Er zijn’ voor de ander in de sofa is het belangrijkste, en toch is dat tegenwoordig zo zeldzaam. We kunnen vaak niet meer stilvallen. Het is nochtans belangrijk en we hebben het allemaal nodig.”

“Het is de eerste keer dat ik dit ga doen, dus ik weet niet wat het gaat geven. Maar ik moet denken aan mijn grootmoeder. Ik herinner me hoe ik als kind bij haar op bezoek kwam, en hoe ze daar gewoon in haar zetel zat. Ze deed niets, maar voor mij was dat een ongelooflijk rustpunt. En als we koude handen of voeten hadden dan nam ze die even tussen haar handen om ze te verwarmen. Een heel eenvoudig gebaar, maar ik heb het altijd onthouden. En ik denk dat we dit soort momenten opnieuw moeten installeren in onze samenleving. We moeten de voorwaarden én de ruimte scheppen om dit te realiseren. Onze geest is vaak veel te bezet.”

“De symbolische 1 minuut stilte vind ik vanuit die optiek interessant. Want als je er even over nadenkt, dan houden we die alleen wanneer we iemand herdenken die er niet meer is. Maar waarom houden we eens geen minuut stilte vóór het leven, in plaats van na het leven? Iedereen kan die minuut dan invullen zoals hij zelf wil.”

Wat doe Vormingplus nog tijdens deze week?

Rie Vanduren: “Doorheen het festival organiseer ik enkele keren een ‘freeze’. We vragen dan aan alle deelnemers om gedurende enkele seconden compleet stilt te zijn en stil te staan. Ik weet niet of dat zal lukken in een semi-openbare ruimte als het Fatima-klooster, maar het experiment zal alvast boeiend zijn.”

“Daarnaast zal mijn collega Jan Timmerman op dinsdag een kapittelgesprek organiseren. De traditie van een kapittelgesprek gaat terug op de Benedictijnse traditie. De afspraak is dat, nadat iemand aan het woord is geweest, er even lang stilte in acht wordt genomen. Dit geeft niet alleen het nodige gewicht aan wat gezegd is, het creëert ook verbondenheid en een aandachtige, maar ontspannen gerichtheid op het thema.”

“En natuurlijk komt ook onze stilte-caravan een week lang in de tuin logeren. Hij staat nu al een tijdje eenzaam op de parking van Vormingplus, hoog tijd om hem nog eens van stal te halen.”

Blijft er tenslotte nog één vraag over aan de organisatoren, en dat is deze : wanneer zal het festival voor hen geslaagd zijn?

Trui Vandenberghe: “Voor mij is het project nu al voor een deel geslaagd, omdat al deze verschillende organisaties en individuen samenbrengen al zeer verrijkend is geweest, en het feit dat daaruit nieuwe ideeën ontstaan.
Het zou nóg beter zijn als buurtbewoners hun weg naar het project vinden, als ze zelf kansen zien om in de toekomst mee te werken aan de verbondenheid in de buurt.”

Sabine Bourgeois sluit zich hierbij aan. “Als we vanuit deze ervaring nieuwe initiatieven kunnen ontwikkelen die inspelen op een aangevoelde nood, als we mensen hierin goesting doen krijgen, dan zou dat fantastisch zijn. Maar uiteraard willen we ook zelf gepassioneerd blijven door deze plek, en willen we bezoekers tijdens deze week een ‘betekenisvolle’ ervaring bezorgen, samen met anderen.”

Interview: Maarten Vanhee

Facebook-pagina van ‘Het Verhaal van Fatima‘