Met de verhalenbundel ‘Keefman’ kreeg Jan Arends in 1972 plotselinge bekendheid in zijn thuisland Nederland. In deze monoloog vertelt het personage, Keefman, over zijn jarenlange verblijf in de psychiatrie. Hij botst onophoudelijk met het systeem en de buitenwereld, maar vooral met zijn behandelende artsen, de psychiaters. Er ontstaat een machtsspel tussen patiënt en psychiater.

Jan Arends verbleef tijdens zijn leven zelf in verschillende psychiatrische instellingen. ‘Keefman’ wordt dan ook gezien als een beschrijving van zijn eigen leven. Twee jaar na het verschijnen ervan, in januari 1974, sprong Arends uit zijn appartement aan het Roelof Hartplein in Amsterdam.

Uitgeverij De Bezige Bij bracht begin 2015 nieuwe uitgaven van Arends werk op de markt. Op dit moment (maart 2016) maken Raven Ruëll, Jos Verbist en David Dermez zich op voor de première van hun Keefman op 23 maart bij Theater Antigone in Kortrijk.

Naar aanleiding van deze voorstelling organiseerden Vormingplus en Theater Antigone een lezingen- en debatavond over ‘Keefman’, het leven in de marge, de discussie over het beladen woord ‘outsiderkunst’ en – niet in het minst – het lijden van de mens.

Art brut vs. art culturel

Patrick Allegaert, artistiek adviseur van Museum Dr. Guislain in Gent, opent de debatten met een historische evocatie in het denken rond kunst gemaakt door psychiatrische patiënten. Hij laat de naam Adolf Wölfli vallen, die in een kliniek in Bern woonde en een gigantisch oeuvre achterliet (“vrij complex en vrij geniaal”, aldus Allegaert).

Iemand die het belang van deze kunst inzag was psychiater en kunsthistoricus Hans Prinzhorn (1886-1933), en dat op een moment dat weinig anderen daar aandacht voor hadden. Het boek dat hij in 1922 publiceerde, ‘Bildnerei der Geisteskranken’, bracht kunstenaars buiten de instellingen ertoe hun collega’s in de instellingen op te zoeken. Picasso, Max Ernst en anderen kregen het boek onder ogen. “Onrechtstreeks heeft het veel moderne kunstenaars geinspireerd”, zegt Allegaert. 

Delen van Prinzhorns collectie werden opgenomen in de door de nazi’s georganiseerde tentoonstelling over ‘entartete kunst’. Na de Tweede Wereldoorlog bezocht de Franse kunstenaar Jean Dubuffet veel instellingen op zoek naar ‘authentieke kunst’. Hij bedacht er de term ‘art brut’ voor, een verwijzing naar de  champagne brut, die tegenover de ‘art culturel’ stond.

Patrick Allegaert gaat verder en houdt halt in de jaren 1972, wanneer Roger Cardinal een boek uitbracht en diens uitgever met een nieuwe term op de proppen kwam: ‘outsider kunst’. Met deze term wordt het accent gelegd op het sociologische aspect, op de mensen die in de marge staan van de samenleving en de kunstwereld. Het is een term die nogal wat weerklank kreeg. “Maar heden ten dage stellen we ons de vraag of de term nog relevant en nodig is. In de VS is deze term trouwens al langer niet meer gebruikt wegens politiek incorrect.”

Tegenwoordig wordt ‘outsider kunst’ meer en meer getoond tussen andere kunstenaars van de 20ste eeuw, terwijl dat vroeger veel meer in ‘speciale musea’ gebeurde. “Maar in Museum Dr. Guislain gebruiken we de term wel nog, uit pragmatische redenen. Het werk is van zeer hoge kwaliteit, maar in gevestigde musea zijn de beschikbare vrije muren heel zeldzaam. Vandaar dat we ons met ons museum specifiek op deze kunst richten”.

Om pijn te schrijven heb je weinig woorden nodig

Arnout De Cleene, ook werkzaam bij Museum Dr. Guislain, keert terug naar de aanleiding voor deze avond. Hij schreef een doctoraat waarin Jan Arends zijn plaats opeist: ‘Outsiderliteratuur, “waanzinnige” auteurs in het Nederlands- en Franstalige literaire discours na 1960’ is de titel van het doctoraat. Hij wijst meteen op het gevaar om met Arends in een prototypisch verhaal te belanden, in de ‘mythe’ die bestaat uit zijn werk, zijn leven (“vaak indianenverhalen”, aldus De Cleene) en de manier waarop na zijn dood over hem is gesproken.

Uit het dichtwerk van Arends selecteert De Cleene enkele gedichten. “Heel herkenbaar en heel visueel. Er staan weinig woorden op een pagina, het zijn ranke gedichten met veel witruimte. De taal is heel eenvoudig, maar de gevoelens en inzichten worden krachtig uitgedrukt.” Uit zijn bekendste bundel, ‘Lunchpauzegedichten’ (verschenen op de dag dat Arends uit het raam sprong) komen citaten als “om pijn te schrijven heb je weinig woorden nodig” of “ze heeft een pissebed tussen de benen”. Eenvoudige taal die klopt volgens een eigen interne logica.

De aandacht voor Arends werk moet gezien worden in het licht van de antipsychiatrie, die vanaf de jaren 1960 populair werd, en die het onderscheid tussen normaal en niet-normaal in vraag stelde en meer zeggingskracht aan de patiënt wou geven. Dat was ook te zien aan het verschijnen van veel kritische egodocumenten in die tijd, met titels als ‘Ik haat mijn psychiater’.  De verdichting tussen auteur en werk werd daarmee nog sterker. “Veel critici en wetenschappers begonnen de ‘Lunchpauzegedichten’ dan ook te lezen als manier om Arends zelfdoding te begrijpen.”

Jos Verbist, gastheer van deze avond moet denken aan verhaal van Patrick Süskind, auteur van ‘Het parfum’, over een kunstenares die exposeert, maar niet bekend geraakt, ondanks alle moeite die ze zich getroost heeft. Na een tentoonstelling wordt ze door de pers neergesabeld wegens een ‘gebrek aan diepgang’, wordt depressief, pleegt suicide, waarna de hele perceptie van haar werk plots verandert. Verbist verwijst ook naar ‘De werken van Hercuul‘, het meest recente sociaal-artistieke project van Theater Antigone, waarin hij een stukje Arends verwerkte in een droomscène.

Het schitterende woord traverser

Daarna is het de beurt aan Marc Ledoux, socioloog en psychoanalyticus in het psychiatrisch centrum La Borde in Frankrijk, waar ook elk jaar een theatervoorstelling gemaakt wordt met de bewoners. Op de vraag of hij iets over La Borde wil vertellen, antwoordt Ledoux  dat de mensen “maar naar de film moeten kijken”. De film, dat is ‘La moindre des choses‘ uit 1997. Hij wil liever iets zeggen over het lijden van de mens (“en niet enkel van de patiënt!”). En hij steekt van wal: “om te beginnen: een steen of een tafel of iets anders is, de mens lijdt. Punt. In het Duits wordt dat prachtig gezegd: ‘er leidet.'”

Ledoux hekelt het feit dat het woord ‘psychiatrie’ tegenwoordig niet meer gebruikt wordt. “Met kiest liever voor het woord ‘herstel’. Men heeft het lijden vervangen door het ‘zijn’. Dat is gemakkelijk, hé?  Want zo kan men de mens beschrijven en benoemen, opdelen in stukken en brokken, in een biologisch deel of een sociaal, een spiritueel, een politiek deel, enzoverder. Maar nooit denkt men dat alles samen, want men moet professioneel worden en zich specialiseren. En dan kan men gaan evalueren, dat verdoemde woord. C’est terrible.” In zijn gepassioneerde betoog sluipen gergeld Franse woorden binnen.

En het lijden? Dat is vergeten, aldus Ledoux. Maar wat is dat precies, het lijden?

Om die vraag te beantwoorden wil hij iets kwijt over het leven. “Leven is: ça bouge, het beweegt, we worden geraakt en bewogen. Leven is datgene wat ons drijft. En dat is vaak iets wat hij of zij durft (maar nu nog niet), iets wat een mens wil (maar nu nog niet), iets wat hij kan (maar nu nog niet).”

“Je kiest niet wat je drijft, je ondergaat datgene wat je overkomt en overvalt: dat kan een verlies zijn, of dood, ziekte, maar ook vreugde of een verrassing. Je kan dat aanvaarden, of je kan er aan ten onder gaan. Het lijden is: doorheen datgene wat ik onderga en wat mij overkomt gaan, erdoorheen bewegen. Traverser, het schitterende woord.”

“Wat wij in La Borde doen bij wat mensen overkomt, is hen mogelijkheden aanbieden om hen er doorheen te trekken. Het voornaamste werktuig zijn bruggen; we zijn bruggenbouwers voor mensen die niet verder kunnen bewegen in datgene wat hen overvalt. Ze worden bewegingsloos en ziek aan het lijden. Ze hebben een ziekte. En wat betreft het woord ‘psychiatrie’, j’ai pas honte om het woord te gebruiken, om terug te gaan naar de bron.”

Ledoux benoemt vier dimensies waaraan mensen kunnen lijden: het leven tout court, het lichaam waarin ze wonen, de beweging van de ander (“kan ik die andere naast mij leren kennen als iemand die anders is dan ik? En daar omgang mee hebben?”), en de beweging om onszelf te zijn.

Bewegen ondanks het lijden

Ledoux stelt het duidelijk: “we hoeven niet te genezen, hé, we hebben het niet over een gebroken been! Het belangrijkste is dat we kunnen bewegen ondanks het lijden. Dus hoe maken we terug die overgang van ziekte naar lijden? Dat is de vraag. Wij proberen voortdurend bruggen te bouwen om die overgang te kunnen maken.”

Marc Ledoux veert op wanneer Jos Verbist hem herinnert aan zijn eerste bezoek aan La Borde. “Wat mij frappeerde was dat er geen onderscheid was tussen wie ziek is en wie niet. Ik dacht dat jij de grootste gek was”, zegt Verbist met een kwinkslag. Wanneer hij het woord ‘leefgemeenschap’ in de mond neemt roept Ledoux “dat het een ziekenhuis is, géén lieu de vie! En dat het een voortdurende wanhoop is wanneer iemand zichzelf doodt, of wanneer mensen hervallen. We zijn alleen maar een beetje bricoleur, we moeten ook anges gardiens zijn, altijd bereikbaar zijn. Naast iemand, niet mét iemand, want dat lukt toch niet. Tegenwoordig sluiten ze mensen eerder op, en iemand zal ze wel bewaken. Qu’est ce que tu veux?”

Iemand in het publiek reageert op het betoog van Marc Ledoux: “uw directheid charmeert en intimideert.” Ledoux vertelt een veelzeggende anekdote: “iemand zei ooit eens dat ik van Marseille ben en niet van het noorden.” Maar hij besluit met een compliment voor ‘het noorden’, de plaats waar hij vandaan komt. “Jullie hebben veel geluk dat zowel Gent (Museum Dr. Guislain) als Villeneuve d’Ascq (het LaM, dat een grote collectie outsiderkunst bezit, nvdr) zo dichtbij liggen”.

Meer info en speeldata van ‘Keefman’ op de site van Theater Antigone.

Maarten Vanhee