In de vorige eeuw werd ‘het einde van de grote verhalen’ verkondigd. De grote levensbeschouwingen hadden hun uitstraling en aantrekkingskracht verloren en zouden een stille dood sterven. Maar hoe ziet de situatie eruit in de 21ste eeuw? Welke plaats hebben levensbeschouwingen in onze samenleving vandaag? En hoe verhouden ze zich tot elkaar?

In het voorjaar van 2019 onderzoeken we dit in Kenniscentrum ARhus in Roeselare, in de reeks ‘Samenleven in dialoog’. Eminente sprekers staan er stil bij de actuele uitdagingen. In een vijfde avond gaan Roeselaarse vertegenwoordigers van deze levensbeschouwingen in dialoog met elkaar over hun plek in deze stad. Wat is hun rol en betekenis? Welke impact hebben ze?

In januari stond de Gentse imam Khalid Benhaddou voor een volgelopen ARhus. Net voor hij 200 mensen zou toespreken konden we hem nog wat vragen voorleggen.

Eerst nog een kleine identikit: op zijn 12de kende Benhaddou de islam van buiten. Vandaag is hij onvermoeibaar, tot 15 lezingen geeft hij per week, het land door. Onberispelijk gekleed, als altijd, is hij tegenwoordig de bekendste imam van het land en coördinator van het netwerk islamexperten in het kader van het grote ‘deradicalisering’sproject. Auteur ook, o.a. van ‘Is dit nu de islam?’ met als sprekende ondertitel: ‘Hoe ik als moslim voor nieuwe tijden ga: rationeel, Europees en verzoenend’. Geen enkel gespreksthema gaat hij daarbij uit de weg. 

Hoe ziet voor jou de ideale samenleving er in 2050 uit, op het gebied van diversiteit?

De ideale samenleving is er een met een gemeenschappelijke grond, waar iedereen zich voor een stuk in kan terugvinden zonder dat mensen het gevoel hebben dat ze hun eigenheid verliezen. Met respect voor de culturele en religieuze eigenheid en toch overeenkomen dat er een aantal gemeenschappelijke afspraken in de samenleving zijn die onze eigenheid overstijgen.

Wat belet dit nu?

Ik denk emotie, angst en onzekerheid. We zitten in een tijdsgewricht waar grote veranderingen op ons afkomen die een aantal emoties met zich meebrengen: er waren de aanslagen, er is de migratie en een superdivers wordende samenleving, globalisering die de fysieke grenzen doen verdwijnen. Dat maakt mensen angstig. Die angsten moet je voor een stuk erkennen. Het heeft geen zin om mensen weg te zetten als populistisch of kortzichtig, maar je moet wel met constructieve antwoorden en oplossingen komen. Ik denk dat dat de grote uitdaging is: welke positieve verhalen formuleren we op onzekerheden die het gevolg zijn van die grote, globale transities die ook lokaal een heel grote impact lijken te hebben?

Er ontstaat heel vaak onbegrip omdat men elkaar niet kent. Die angsten kan je kanaliseren door begrip te doen ontstaan, door het duiden van elkaars handelen en door beweegredenen en een referentiekader met elkaar te delen. Maar daarvoor heb je verantwoordelijken nodig die dat mogelijk maken.

Gemeenschappelijke waarden

Een deel van onze cultuur legt veel nadruk op identiteit. Dat roept ook polarisering op. Moslims voelen zich ook uitgedaagd om het ‘moslim-zijn’ als hun identiteit naar voor te schuiven, waardoor soms veel spanning ontstaat. Hoe kunnen we hier mee omgaan?

Ik denk dat er altijd een debat zal blijven bestaan over identiteit. Alleen is de vraag: hoe definieer je identiteit, want identiteit gaat over gemeenschapsvorming. Wie behoort tot die gemeenschap, wie mag er lid van zijn? Mensen die een zelfde verleden delen, die een gedeelde traditie en geschiedenis hebben, of een zelfde etniciteit of religie…?

Ik denk dat het gevaarlijk is een gemeenschap te definiëren op basis van etnie of religie, want dat sluit mensen uit, zeker in een superdiverse samenleving. We moeten evolueren naar een gemeenschap die formuleert welke gemeenschappelijke gedragsnormen en -regels er zijn die ons met elkaar binden. En hoe mensen tot die waarden zijn gekomen, vanuit welke filosofie, dat maakt eigenlijk niet uit. Sommigen hebben het geloof als inspiratiebron, anderen niet. Maar we moeten wel overeenkomen dat er gemeenschappelijke gedragsnormen zijn die de gemeenschap vormen.

Ook moslims moeten die oefening maken, want heel veel moslims zijn vaak geneigd om in hun analyses identiteit te verengen tot de islam-identiteit. Vaak is dat een reactie op de samenleving die hen in die hoek duwt. De valkuil is dat moslims zich ook effectief gaan terugplooien op die eigen identiteit, zich daar meer mee gaan manifesteren en op een veel assertievere manier mee naar buiten komen. Soms beleven ze zelfs een reactionaire vorm van islam die nog weinig te maken heeft met zingeving, maar eerder instrumenteel wordt gebruikt in een identitair debat.

Ruimte voor vrijheid

Veel mensen betwijfelen of de islam te verzoenen is met de waarden van een moderne, westerse samenleving anno 2019. Kan je die mensen overtuigen dat dat wel kan?

Dé islam bestaat niet. De islam heeft zoveel kamers, zoveel strekkingen en stromingen. Bovendien is er geen centraal gezagsorgaan dat officieel een standpunt inneemt, zoals in de katholieke kerk. Dat maakt het moeilijk als het om representativiteit gaat, maar tegelijk geeft dat heel veel vrijheid bij de onderstroom om zelf na te denken en eigen visies te ontwikkelen. Als imam geniet ik van die vrijheid en ik denk dat veel moslims ook die vrijheid moeten aangrijpen om een nieuw verhaal te durven schrijven. We moeten proberen om zoveel mogelijk mensen achter dat verhaal te krijgen. Er is een brede waaier van opvattingen binnen de islam, maar de Europeanen zijn vandaag vertrouwd met één bepaalde vorm, de meest gesalafiseerde vorm. Vaak bouwen ze hun volledige visie op deze vorm van islam.

In de islam zijn er genoeg kiemen om een discours te brengen dat geschoeid is op de Europese leest. Alleen doen Europese overheden soms aan constructivisme. Zij hebben een bepaalde richting waar ze met de islam naar toe willen gaan waardoor het principe van de scheiding van kerk en staat zelf in het gedrang komt. Er wordt wel gezegd: ‘U bent vrij’, maar enkel bepaalde opvattingen worden gesteund en dat zal bij moslims soms stuiten op weerstand omdat zij merken dat hen iets wordt opgedrongen.

Europa doet er goed aan om in de geest van de Verlichting ruimte te geven aan mensen, om hen invulling te laten geven aan hun levensbeschouwing, op welke manier dan ook – de ene iets progressiever dan de ander – zolang ze binnen de perken blijven van de grondwet, de mensenrechten en van het democratische bestel, en zolang ze geen geweld prediken of tot haat aanzetten.

Zuurstof voor de cultuur

Tot ongeveer 10 jaar geleden werd interculturaliteit nog als verrijking voorgesteld, vandaag hoor je dat nauwelijks nog. Het lijkt taboe geworden. Kan diversiteit nog als een verrijking worden gezien?

Ik denk dat het een verrijking is. Maar dat verhaal is tegenwoordig moeilijk te verkopen. Vooraleer je een andere cultuur als verrijking voor de eigen cultuur kan beschouwen moet je weten wat die eigen cultuur is. Daar knelt voor een stuk het schoentje.

Veel mensen hebben vandaag het gevoel dat de gemeenschap zoals we die in het verleden hebben gekend, gestoeld was op religie. De katholieke kerk deed vaak aan gemeenschapsvorming. Sedert de jaren ‘60 en ‘70 hebben we daar strijd tegen gevoerd. Het individu stond centraal en is losgerukt van zijn gemeenschap – ‘vrijheid, blijheid’! We gingen mooie tijden tegemoet: economische groei en welvaart zouden alles bepalen.

Na zoveel jaren zijn we tot de vaststelling gekomen dat dit ook geen succesverhaal is. Het individu kan enkel aarden in een hechte gemeenschap, want de mens is een sociaal dier. Nu zijn we op allerlei manieren op zoek naar gemeenschap, maar niet meer op basis van religie. Daar speelt het nationalisme op in: volgens nationalisten bestaat die eigen cultuur niet meer, dus moeten we eerst bouwen aan onze eigen hechte gemeenschap en uitmaken wie daar allemaal mag deel van uit maken. Wanneer de eigen cultuur volgens sommigen op losse schroeven staat, krijg je het heel moeilijk uitgelegd dat een andere cultuur de eigen cultuur zal verrijken. Terwijl ik overtuigd ben dat de eigen cultuur enkel vooruitgang kan maken als ze zuurstof kan halen uit een andere cultuur.

Dat is eigen aan onze culturele identiteit, in tegenstelling tot de biologische. Alleen zullen we op zoek moeten gaan naar de ontbrekende elementen in de westerse cultuur, waarmee andere culturen deze kunnen verrijken. Ik denk in dit geval aan spiritualiteit en zingeving, deels ook aan gemeenschapsvorming, wat eigen is aan de oosterse culturen maar wat wat hier vandaag ontbreekt.

Er zijn tegenwoordig heel wat conservatieven in Europa die net die oosterse culturen gebruiken als inspiratiebron om ook in die richting te evolueren. Ze vinden er een aantal waarden terug die in het Westen verloren zijn gegaan: respect, verdraagzaamheid, respect voor gezag,… Maar ze willen die culturen niet binnenhalen met hun fysieke aanwezigheid. Ik ben ervan overtuigd dat de fysieke aanwezigheid van die andere culturen er net voor zorgt dat men mee kan nadenken over de gebreken in de westerse cultuur, want die is niet compleet. Alleen weten moslims vaak zelf niet waarmee zij de ander kunnen verrijken, en ook andersom. We communiceren niet goed met elkaar, dus we zien het niet.

Interview: Jan Timmerman